Bezoek Agnetapark: verslag

De wandeling begon bij het Prinsenkwartier waar Jan ons vertelt over de studietijd in Delft van Jacques van Marken (1845 – 1906) en diens liefde voor dichten en zijn toekomstige vrouw Agneta Matthes. Jan droeg hierbij op bevlogen wijze een aantal gedichten van Van Marken voor.

Na kun verloving werd Van Marken “serieus”, maakte zijn studie af en werd zo de eerste technoloog in Nederland. In 1869 startte hij in Delft de Koninklijke Nederlandsche Gist en Spiritusfabriek en trouwde met Agneta. Zij zou uitgroeien tot zijn steun en toeverlaat in zijn bedrijven en zou net zo’n gedreven ondernemer blijken te zijn als haar man.

ap

Ondernemers
Op weg naar het Agnetapark stopten wij bij Phoenixstraat 52. Agneta richtte in 1873 een eigen parfumfabriek op: Parfumerie Maison Neuve. De oorsprong hiervan lag in de grote achtertuin van huis van het echtpaar Van Marken, Phoenixstraat 52. Op voorspraak van Agneta kwam er in de tuin een houten gebouwtje, waarin de bereiding van parfum kon plaatsvinden. De alcohol die bij de productie van de parfum werd gebruikt was restproduct uit de gistfabriek van haar man. De flesjes voor het reukwater kwamen bij de Porceleyne Fles vandaan. Agneta won met haar eau de colognes en reukwaters prijzen: een bronzen medaille in Parijs in 1878 en een eerste prijs in Australië. Voor laatstgenoemde prijs werd ze gehuldigd in de Eerste Kamer. De geschiedenis van Phoenixstraat 52 en zijn bewoners is hier uitgebreid beschreven.

phoenixstraat

Van Marken was een zeer succesvol ondernemer. Naast zijn gistfabriek richtte hij in 1883 de Nederlandsche Oliefabriek (Calvé) op en in 1885 nam hij de in moeilijkheden verkerende Lijm- en Gelatinefabriek 'Delft' over. In 1891 begon hij Drukkerij Van Marken NV. Hij was een man van technische innovaties. Hij kreeg op 13 november 1880 een vergunning voor de aanleg van een relefoonverbinding tussen zijn woonhuis en zijn bedrijf. Hij werd daarmee de eerste Nederlander met een telefoontoestel in huis. Hij was de vierde autobezitter in Nederland.

Arbeid en Kapitaal verzoenen
Met C.T. Stork en diens zoon D.W. Stork behoorde Van Marken tot de vooruitstrevende werkgevers op het terrein van voorzieningen voor het personeel. Bovendien speelde hij vanaf de jaren zeventig een prominente rol in het debat over de sociale kwestie. In 1869, het jaar van zijn huwelijk, schreef hij: 'De arbeidersquaestie is op het ogenblik, naar het mij voorkomt, het gewigtigste sociale vraagpunt'. Hij had een eigen visie op de sociale taak van werkgevers. Hij vond dat het de taak van een werkgever was instellingen voor het personeel tot stand te brengen en werknemers in de winst van zijn fabriek te laten delen. De sociale kwestie ging Van Marken vooral ter harte omdat hij geloofde in de betekenis en kracht van samenwerking. Tekenend in dit verband was het devies van zijn in 1882 begonnen blad De Fabrieksbode: 'De fabriek voor allen, allen voor de fabriek'. Van Marken stond sympathiek tegenover het socialisme maar keerde zich tegen de klassenstrijd. 

Van Marken ontwikkelde een bedrijfsfilosofie hoe hij Arbeid en Kapitaal kon verzoenen. Hij bekommerde zich om het sociale welzijn van zijn werknemers en stelde als eerste werkgever in Nederland een ondernemingsraad (De Kern) in, een pensioenverzekering (1880), een ongevallenverzekering (1884). In totaal creëerde hij 107 sociale voorzieningen voor zijn personeel. Veel van deze voorzieningen werden 50 tot 70 jaar later door de overheid als wet overgenomen.

Agnetapark
Van Markens naam zal voorgoed verbonden blijven met de aanleg en bouw van het Agnetapark. Hij achtte 'goed wonen' voor zijn personeel van grote betekenis en verdiepte zich persoonlijk in buitenlandse voorbeelden van fabriekswoningbouw. Omstreeks 1880 besloot hij tot de bouw van woningen volgens het zogenoemde cottage-systeem. Dit type woningen was in 1853 in Mulhouse in de Elzas voor de 'cité ouvrière' gebruikt. In 1882 kocht hij een terrein achter de Gistfabriek voor zijn fabrieksdorp en gaf de tuinarchitect L.P. Zocher opdracht dit park met woningen te ontwerpen. In juli 1884 betrok het eerste gezin een woning in het naar Van Markens echtgenote vernoemde Agnetapark, waar voorlopig in totaal 78 woningen kwamen.

Van Marken en zijn echtgenote gingen zelf ook in het park wonen in de villa Rust Roes, met de letter C aangegeven in de plattegrond van het park. Veel personeelsleden voelden er weinig voor in het park te wonen. Zij vonden de huren te hoog, de afstanden naar scholen en winkels te lang of ervaarden de nabijheid van de directeur als controle. Ondanks teleurstellingen en tijdelijke leegstand verwierf het Agnetapark met zijn opzet internationale bekendheid. Dit eerste tuindorp van Nederland staat op de lijst van 100 belangrijkste monumenten.

Agnethapark

Jan van der Mast leidde ons rond door het Agnetapark en vertelde ons op enthousiaste wijze veel over de opzet en historie van het park en zijn bewoners. Hij vertelde ook over het dubbelleven dat Van Marken leidde met Maria Eringaard, bij wie hij drie kinderen verwekte. Toen zij overleed aan tuberculose nam Van Markens echtgenote Agneta, een zeer vooruitstrevende vrouw, deze kinderen in huis en bracht ze met liefde groot. Hierover heeft Jan een paar jaar geleden de roman Agneta geschreven. Recent heeft hij de biografie Jacques van Marken, de eerste sociaal ondernemer van Nederland gepubliceerd.

Bij de afsluiting van de zeer interessante, maar vooral ook heel leuke middag vertelde Jan van Mast dat er plannen zijn voor een Van Marken museum, zie hiervoor hier.


geplaatst op
10 mei 2019